Монгол хэлний аймаг; Монгол хэлний өнөөгийн байдал, ирээдүй

Монгол хэлний аймаг нь өмнө нь Алтай язгуурын хэлний бүлэгт багтана. Алтай язгуурын хэлний аймгууд нь Монгол, Түрэг, Тунгус, Япон, Солонгос хэлний аймгууд юм. Дээхэн үед Урал-Алтай (Алтай язгуурын хэлнүүд дээр одоо Фин-Угрик гэгдэх болсон Урал язгуурын Унгар, Финляндын Фин, ОХУ дахь Самоет г.м хэлүүдийг оруулаад) гэсэн илүү өргөн хүрээнд хамруулдаг байжээ. Мөн зарим эрдэмтэд Солонгос, Япон хэлүүдийг Хятад хэлнээс зээлдсэн үгсийн сан болон зарим онцлогоос шалтгаалан тус тусад нь салангид хэл гэж үзэх ба мөн зөрим нь хамтад нь Буюүэ гэсэн ангид язгуур бий болгохыг хичээх нь ч бий.

Эдгээр хэлүүд нь үгнүүдэд хойноос нь нөхцөл, дагавар залгагддаг, өгүүлэгдэхүүн-тусагдахуун-өгүүлэхүүн гэсэн өгүүлбэрийн бүтэцтэй гэдгээрээ онцлогтой. Түрэг хэлний аймагт зүүнээсээ баруун Казак, Уйгур, Киргиз, Өзбек, Татар, Туркмен, Азери, Турк гэх мэт томоохон болон бусад олон хэлүүдийг хамарсан маш өргөн хэлний аймаг.
Тунгус гэдэг нь бидний уламжлан хэлж заншсанаар Хамниган хэлүүд. Манж хэл нь Хамниган хэл бөгөөд мөн Шивэй, Эвэнк, Солон, Эвэн гэх мэтчилэн бусад харьцангуй цөөн тооны хэлээр яригдах болсон хэлүүд байна.

Монгол хэлний үгсийн санд зээлдэгддэг гадаад үгнүүд буюу эсхүл гадаад гаралтай үгүүд дотор Самгарди буюу Санскрит, Төвд, Түрэг, Манж, Нанхиад үгүүд олноор байх ба сүүлийн үед барууны гаралтай үгүүд олноор хэрэглэгдэх болжээ.

Монгол хэлний аймгийг дотор нь системчлэн ангилах гэсэн оролдлого маш олон байдаг. Дээхэн үеийн оролдлогууд нь хэлний шинжлэх ухааны оролдлогоосоо илүү овог аймгийн ангилал болон улс төрийн асуудлууд дээр тулгуурласан гэсэн сул талуудтай байв.

Олон улсын нэр хүндтэй SIL байгууллагын албан ёсны Ethnologue хэвлэлийнхээр (2005, 15 дахь хэвлэл) ISO буюу Олон Улсын Стандартын Байгууллагын хэлний кодтойгоор ангилсныг сонирхвол:

Монгол хэл

• Зүүн
• Дагур
• Дагур [ISO 639-3: dta]¹ (Хятад; 1999:96,085; 1990:121,357) ²
  
• Монгур
• Канж [ISO 639-3: kxs] (Хятад; 1999:377-487; 1999:487)
• Ту буюу Цагаан Монгол [ISO 639-3: mjg] (Хятад; 1999:152,000; 1999:190,000
• Бонан [ISO 639-3: peh] (Хятад; 1999:6,000; 1999:10,000)
• Дуншаан [ISO 639-3: sce] (Хятад; 1990:373,872; 1999:250,000)
• Зүүн Шар Уйгур [ISO 639-3: yuy] (Хятад; 1999:3,000; 2000:6,000)
• Ойрад-Халх
• Халх-Буриад
• Буриад
• Хятадын Буриад [ISO 639-3: bxu] (Хятад; 1982:65,000; 47,000 Шинэ Барга, 14,000 Хуучин Барга, 4,500 Буриад)
• Монголын Буриад [ISO 639-3: bxm] (Монгол; 1995:64,900)
  
• Оросын Буриад [ISO 639-3: bxr] (Орос; 1990:318,000; 422,000)
• Тулгуур Монгол³
  
• Халх Монгол [ISO 639-3: khk] (Монгол; 1999:2,329,000)
  
• Хоёрдогч Монгол⁴ [ISO 639-3: mvf] (Хятад; 1982:3,381,000)
• Ойрад-Халимаг-Дархад
• Дархад [ISO 639-3: drh] (Монгол; 2000:20,350)
  
• Халимаг-Ойрад [ISO 639-3: xal] (Орос; 1993:173,000)
  
• Баруун
  
• Могол [ISO 639-3: mhj] (Афганистан; 200)
  

¹ - Олон улсын стандартын ISO 639-3 код
² - (Яригддаг улс; Ярьдаг хүний тоо Он:Тоо; Этник бүлэг Он:Тоо)
³ - Тулгуур Монгол гэдэг нь Англи хэлний Proper Mongolia гэдэг үгний шууд орчуулга
⁴ - Хоёрдогч Монгол гэдэг нь Англи хэлний Peripheral Mongolian гэдэг үгний шууд орчуулга

Энэ нь мэдээж учир дутагдалтай. Ихэвчлэн ӨМӨЗО-нд яригддаг аялагуудын онцлог ялгааг анхаарахгүйгээр "Хоёрдогч Монгол" хэмээн оруулсан нь маш том дутагдал юм. Мөн Монгол, Хятадад яригдах Ойрад аялагуудыг оруулаагүй байна.

Монгол хэлний аймгийг дотор нь ангилах оролдлого олон хийгдэж байсан тухай дурдсан билээ.

Juha Janhunen нарын The Mongolic Languages (2003) номонд Монгол хэлний аймгийн хэлүүдийг ангилсан түүхийг дурьдсаныг доор танилцуулъя. Энэхүү номонд БНХАУ-ын Ганьсу, Цчинхай мужуудад яригдах Цагаан Монгол, Дуншаан, Бонан, Шар Уйгур зэрэг хэлүүдийг хамтатган Ганьсу-Цчинхай комплекс хэмээн нэрлэсэн байх нь элбэг учир энэ жагсаалтанд ч мөн ийн тусах болов уу.

Руднев (1905)

• Зүүн
• Өмнөд (Ордос, Цахар, г.м)
• Зүүн-Хойт (Хорчин, Харчин, Халх, г.м)
  
• Хойт
• Баруун Буриад
• Зүүн Буриад
• Барга
• Дагур
  
• Баруун
• Ойрад, Халимаг (Торгууд, Дөрвөд, Өөлд, Хошууд, Хойт)
  
• бусад (Могол, Ганьсу-Цчинхай комплекс)

Руднев мөн Хотгойд, Сартуул, Захчин болон бусад зарим аялагуудын шилжилтийн байдлыг дурьджээ.

Руднев (1911)

• Хойт (Дагур, Буриад, Хорчин, г.м)
  
• Төв (Халх)
  
• Өмнөд (Ордос, Цахар, Харчин, г.м)

Энэ удаа Руднев Ойрад, Могол, Ганьсу-Цчинхай комплекс зэргийг Өмнөд бүлэгтэй холбон тайлбарлажээ.

Владимирцов (1929)

• Баруун Монгол
• Ойрад (Халимагийг агуулна)
• Могол
  
• Зүүн Монгол
• Буриад
• Барга
• Дагур
• Халх
• Тулгуур Монголын бусад аялагууд (Ордос, Цахар, Харчин, г.м)
  

Санжиев (1952)

• Хойт (Буриад)
  
• Зүүн буюу Төв (Тулгуур Монгол)
  
• Баруун (Ойрад)
  
• Салангид хэлнүүдийн бүлэг (Могол, Дагур, Цагаан Монгол)
  

Поппе (1954)

• Зүүн Монгол
• Хойт (Буриад, Цонгоол, Сартуул)
• Төв (Халх, Хотгойд)
  
• Өмнөд (бусад Тулгуур Монгол аялагууд)
  
• Баруун Монгол (Ойрад)
  
• Ангид хэлнүүд (Дагур, Могол, Монгур)

Лувсанвандан (1959)

• Хойт (Буриад)
  
• Төв (Халх, Цахар, Ордос)
  
• Зүүн (Харчин, Хорчин, г.м)
  
• Баруун (Ойрад, Халимаг)

Лувсанвандан мөн Төв болон Зүүн, Төв болон Баруун, Төв болон Хойт бүлгүүдийн дундах завсрын аялагуудын тухай дурджээ.

Beffa, Hamayon (1983)

• Хойт Монгол
• Буриад
• Сэлэнгийн Буриад (Цонгоол, Сартуул)
  
• Шинэ Барга
• Хуучин Барга
  
• Төв Монгол
• Халх
• Цахар
• Ордос
• завсрын аялагууд
  
• Зүүн Монгол
• Зүүн
• Дундад-Зүүн
• Алс-Зүүн
• завсрын аялагууд
• Баруун Монгол
• Илийн болон Халимаг Ойрад
• Монголын Ойрад
• Өвөр Монголын (Алшаа, Эзний) болон Хөх Нуурын Ойрад
• Салангид аялагууд
• Дагур
• Могол
• Шар Уйгур
• Монгур
• Бонан
• Сант

Svantesson (2000)

• Баруун (Могол, Сант, Бонан, Монгур)
  
• Зүүн (Шар Уйгур, Тулгуур Монгол, Буриад, Хамниган, Дагур)
• Ойрад
  

Janhunen нарын эл номондоо тус тусад нь тайлбарласанаар бол:

• Тулгуур Монгол
• Хамниган
• Дагур
• Буриад
• Ордос
• Ойрад
• Халимаг
• Могол
• Шар Уйгур
• Цагаан Монгол
• Бонан
• Сант

Энд Тулгуур Монгол гэдэг нь Монголчуудын эх нутаг бөгөөд Монголчуудын олноороо суурьшсан өнөөгийн Монгол Улс болон ӨМӨЗО гэх газар нутгуудад яригдах аялаганууд юм.

Энэхүү номонд Тулгуур Монголыг ийн ангилжээ:

1. Жирим
   Хорчин, Засагт, Жарууд, Жалайд, Дөрбэт, Горлос
   
2. Зуу Үд
   Ар Хорчин, Баарин, Онгинуд, Найман, Аохан
   
3. Жост
   Харчин, Түмэд
   
4. Улаанцав
   Цахар, Урад, Дархан, Муумянган, Дөрвөн Хүүхэд, Хишигтэн
   
5. Шилийн гол
   Үзэмчин, Хуучид, Авга, Авганар, Сүнид
   
6. Ар Монгол
   Халх, Хотгойд, Цонгоол, Сартуул, Дариганга

Номонд мөн тэмдэглэснээр налуугаар бичигдсэн аялагууд нь тухайн бүлэг дотроо хамгийн нөлөөтэй аялага юм байна. Тэгэхээр Өвөр Монголд Хорчин, Харчин, Цахар аялагууд нь өөрсдийн улс төрийн болон хэл-аялага шинжлэлийн бүлэгт нөлөөтэй хэлүүд болж чадсан бол Зуу Үд, Шилийн гол бүлгүүдэд үнэмлэхүй нөлөөтэй хэл байхгүй юм.

Ер нь Өвөр Монголыг нийтэд нь аваад үзэх юм бол Монгол Улст Халх аялага lingua franca болж байхад Өвөр Монголд голчлон газарзүйн тархацаар шалтгаалан ийм үнэмлэхүй нөлөөтэй аялага байхгүй юм. Эндээс бичлэгийн маань хоёрдугаар хэсэг буюу Монгол хэлний өнөөгийн байдал, ирээдүй эхэлж байна гэж уншигч та ойлгож болно.

Хэдийгээр Дундад Улсын засгийн газрын зүгээс Шулуун Хөхийн Цахар аялагыг улсын бүх Монгол үндэстний албан ёсны хэл болгон хуулинд заасан боловч энэ аялага нь харайхан Дундадын бүх Монголчууд дотор нэгдүгээр зэрэглэлийн нөлөөтэй хэл болж чадаагүй байна. Академичдийн голчлон хэрэглэдэг Латин хэллэгээр бол энэ аялага нь de jure буюу хуулийн хувьд албан ёсны болж чадсан ч, de facto буюу практикийн хувьд нөлөөтэй болж чадаагүй байна. Хэдийгээр эрт дээр цагаас Цахарууд нь улс төрийн өндөр байр суурьтай байсан боловч өнөөгийн байдлаар энэ аялагаар яригчдын тоо тун цөөн байна. Хамгийн олон хүн ярьдаг нь Хорчин аялагуу боловч хамгийн дорно зүгт байх учир давамгай хэл болоход туйлын бэрх.

Түгэж чадахгүй байгаан гол шалтгаануудын нэг нь мэдээж хэрэг Монгол үндэстний суурьшсан газарзүйн байрлал. Тэгэхээр одоо Өвөр Монголд нэгдмэл нэгэн Монгол аялага байхгүйн хор уршигийн тухай дурдья. Хэдийгээр газарзүйн саадаар бамбай барьж болох ч Дундад дахь Монголчуудын Монголын соёлын өвийн төлөө хийх үйл ажиллагаа бага байна гэж хэлж болох. Худалдааны сүлжээ, боловсрол гээд олон зүйлийг багаж болгон ашиглаад Монголчуудын хоорондын харилцаан дээр тулгуурлан Монгол хэлний идэвхтэй байдлыг хангаж болмоор. Иймэрхүү зүйл багассанаар бүс нутгууд дахь Монгол хэлний хэрэгцээ багасан илүү хэрэгцээтэй өөр бусад хэлээр орлуулах болжээ. БНХАУ-ын Зүүн-Хойт болон Баруун-Хойт нутгийн Монголчуудын эх хэлийг Нанхиад хэл оролж байхад, Төвийн бүсийн Монголчуудын эх хэлийг Төвд, Нанхиад хэл орлоод байна. Хэдийгээр ӨМӨЗО-ы зүгээс багш, сургагч нарыг дайчлан Манжуурын болон Шинжааны Монголчуудын эх хэлний боловсролд анхаарах ажил хийгдэж байгаа боловч энэ нь хангалтгүй байсаар.
Дундадын нийт Монголчууд маань эх Монгол хэлээ гадны өөр хэлээр солихоос өөрийн аялагаа Монгол хэлэн дотроо өөр аялагаар солихыг илүүд үзэх нь маргаангүй бизээ. Үүнийг би өөрөө ч Монгол хүн болохын тул бат итгэлтэй хэллээ.

Энэ бүх асуудлууд маань Өвөрлөгчдийн, цаашлаад Дундадын Монголчуудын нэгдмэл аялагатай болох шаардлагын тухай дурьдаад байгаа мэт болоод ирлээ. Тэгвэл нийт Монгол үндэстний нэгдмэл аялагатай болох илүү боломжтой бөгөөд ашигтай.

Хэлзүйч Svantesson нарын гаргаж ирсэн Монгол хэлний аймаг дотор Тулгуур Монгол бүлгийг ангилсан харьцангуй шинэ (2005) ангилалыг сонирхцгооё! Энэхүү ангилалдаа тэрээр улс төрийн болон овог аймгийн хилийг илүүтэй бага харгалзсанаа онцгойлон тэмдэглэжээ.

1. Хойт Халх (1,5 сая)
   Төв Халх, Бруун Халхын хойт хэсэг, Дархад (20,000), Хотгойд, Өмнөд Сэлэнгэ "Буриад" (20,000)
2. Өмнөд Халх (1,1 сая)
   Баруун Халхын өмнөд хэсэг, Говийн Халх, Зүүн Халх, Өмнөд Халх, Дариганга (40,000), Шилийн гол (50,000), Улаанцав (30,000), Сүнид (40,000)
3. Өмнөд Монгол (350,000)
   Цахар (100,000), Үзэмчин (75,000), Хэшигтэн (20,000), Ордос (130,000)
4. Найман (100,000)
5. Зүүн Монгол (2,1 сая)
   Баарин (110,000), Архорчин (50,000), Их Мянган, Онгинуд (80,000), Харчин (350,000), Түмэд, Хүрээ (80,000), Монголжин, Хорчин (1,1 сая), Горлос (35,000), Хар Мөрний Дөрбэт (35,000), Жалайд (140,000), Жарууд (90,000)
6. Урад (40,000)

Эндээс харахад Халх аялага, Хорчин (Зүүн Монгол) аялага гол өрсөлдөгчид болно. Цааш нь хийгдэх ажлын хувьд гэвэл мэдээж нэгдсэн нэгэн бичгийн хэл бий болгох тал дээр ажиллах хэрэгтэй. Ингэхээр боломжийн санаанууд бол Уйгаржин Монгол бичиг, Кириль, Латин гэсэн сонголтууд байна.

Бичлэгийнхээ үндсэн санааны үргэлжлэлийг өөр гарчгин дор үргэлжлүүлнэ.