Orčin cagin Halimag bolon Buriad hel bičgiig šinjihüiye

End orčin cagin Halimag bolon Buriad heleer bičigdsen 2 materialiig činjihiig hičeelee. Šinjlel bolon 3 hesgees bürdene:

1. eh huvi – Kiril Halimag bolon Buriad eh
2. hörvüülge – Šine Latin bičigrü šuud hörvüülge
3. orčuulga – Šine Latin bičgin Halh aylgand tohiruulsan hörvüülge
4. dügnelt – Mini hiisen heseghen dügnelt

Mini hiisen temdeglegeeni huvid:

• (?) – Itgeltei biš baina
• (oron, halimag: orm) – Halh aylgand “oron” gej bas hereglej bolno, Halimag aylgand “orm” gej bičih ajee

Halimag

Eh huvi

Йөрәл — өөрд-хальмгудын амн үгин байн зөөрин дотр ончта орм эзлнә. Әмдрлиг цәәлә дүңцүлхлә, терүнә давснь йөрәл. Мана өдр-бүрин ямаран чигн керг-үүлдвр болһн цугтан бийдән зокаста йөрәлин үгтә. Эннь мана йөрәл йир өргәр олзлгддг болчкад ик өргҗсиг үзүлҗәнә. Энд үрглҗ олзлгддг кесг йөрәлмүд барлҗанавидн. Умшачнр оньган өгч энүг дасад, әмдрлдән олзлхла йир сән тусан хальдах гиҗ санҗ-анавидн.

Hörvüülge

Iöryl – Öörd-halimgudin amn ügin bain zöörin dotr ončta orm yzlne. Mana ödr-bürin yamaran čign kyerg-üüldvr bolgon cugtan biidyn zokasta iörylin ügty. Enni mana iöryl iir örgyr olzlgddg bolčkad ik örgjsig üzüljyny. End ürglj olzlgddg kyesg iörylmüd barljanavidn. Umšačnr onygan ögč enüg dasad, ymdrldyn olzlhla iir syn tusan halidah gij sanj-anavidn.

Orčuulga

Yörööl – Oird (halimag: Öörd.)-Halimagudin aman yariani (ügin) baingin heregleend (bain zuurin dotor) oncgoi (onctoi, hali. ončta) bair (oron, halimag: orm) ezelne. Manai ödör tutmin (ödör bürin) yamarch (yamar čig) üil hereg (halimag: kyerg-üüldvr) bolgon /cugtaa (cugtan biidyn)/ zohistoi yöröölin ügtei. Ene ni manai yörööl hereglegddeg (olzlogddog; halimag: olzlgddg) bolood (urt: bolčihood, halimag: bolčkad) ih örgöjsönig üzüülj baina (halimag: üzüüljine). End bainga (ürgelj; halimag: ürglj) hereglegddeg heseg yörölüd bairlaj baina. Unšigč nar (halimag: umšačnr) ...

Dügnelt

• Mongol helend ügiin dundah ‘g’ ni ardaa er egšig orvol hooloin ugaar biš, dunduur unšigdana.
• Kiril Halimag bičigt (bolon helend) giigüülegch urdaa esvel hoinoo zaaval egšigtei baih yostoi gesen dürem baihgüi, ügiin dund bolon adagt ihevčlen egšig hereglehgüi.
• Hamtrahin tiin yalgalin –tai nöhcöl –ta gej bičigdene.
• Hariyalahin tiin yalgal urt biš bogino egšgeer bičigdene.
• Kiril Halimag bičgin ‘ә’ aviag ‘y’ üsgeer temdeglej bolno.
• Olon tooni –mud nöhcöl baina. Jišee ni: ganc too: iöryl; olon too: iörylmüd
• barljanavidn = bairlaj baina (?)
• Todoor temdeglesen “iir örgyr”, “iir syn” hesgüüdiig oilgosongüi.

Buriad

Eh huvi

Зyyн Сибириие Россида ниилyyлхын урда тээ Байгалай хоёр талын уудам газар дэбисхэр монгол туургатанай хойто заха байгаа. Нyyдэл ажабайдалай соёл олон зуун жэлнyyдэй туршада ooрын доторой тэнсyyри, ooртoo хабаатай yнэтэ баялиг, эрмэлзэхэ зорилго болон хэм эрилтэнyyдые зохёон гаргаа. 1206 ондо хэблэгдэhэн “Хорюулай дэбтэр” (“Ясанаме”) хадаа талын зоной гyрэнэй тyгэс хуули болохо жэшээтэй юм. Хуулиин тус суглуулбариин эрилтэнyyд, ондоо юумэнhээ гадна шажанай талаар тэсэбэри, hyмэ дасангуудые, санаартан болон наhатай зониие хyндэлэлгэ, yгытэй ядуушуулда нигyyлэсхы хандаса ёhо болгодог байгаа. “Жаса” болон бусад hyyлэй бэшэмэл зохёолнуудhаа hабагшалхада, монгол угсаатанда гансал гyн ухаанай ёhо заншал бэшэ, ooрын онсо илгаатай, гyрэн тyрын хуули байгаа, бэшэг зохёогдоhон, номой хэблэлэй заншал эхилhэн, гэгээрэлэй гурим байгуулалта бyрилдyyлэгдэhэн гэжэ гэршэлэгдэнэ.

Hörvüülge

Zuun Sibiriiye Rossida niiluulhin urda tee Baigalai hoyor talin uudam gazar debisher Mongol tuurgatanai hoito zaha baigaa. Nuudel ajabaidalai soyol olon zuun jelnuudei turšada ooriin dotoroi tensuuri, oortoo habaatai unete baylig, ermelzehe zorilgo bolon hem eriltenuudiiye zohyon garlaa. 1206 ondo heblegdesen “Horyulai debter” hadaa talin zonoi gurenei tuges huuli boloho ješeetei yum. Huuliin tus sugluulbariin eriltenuud, ondoo yumensee gadna šajanai talaar teseberi, sume dasanguudiiye, sanaartan bolon nasatai zoniiye hundelelge, ugiitei yaduušuulda niguuleshii handasa yoho bolgodog baigaa. “Jasa” bolon busad huulei bešemel zohyoolnuudsaa sabagšalhada, Mongol ugsaatanda gansal gun uhaanai yoho zanšal beše, ooriin onso ilgaatai, guren turiin huuli baigaa, bešeg zohyoorgdson, nomoi heblelei zanšal ehilsen, gegeerelei gurim baiguulalta burilduulegdesen geje geršelegdene.

Orčuulga

Züün Sibiriig Orost niilüülehiin ömnö (urid, uridaar; buriad: urda) /tee/ Baigaliin hoyor talin uudam gazar nutgaar (devisgereer; buriad: debisher) Mongol tuurgatani hoit zah baijee (baigaa). Nüüdelin aj amidraltai (aj baidaltai) soyol olon zuun jilin turšad /öörin/ dotood /dotorin/ tencver, öört (öörtöö) hamaatai ünet baylag, ermelzlel zorilgo bolon hem hemjeeg (buriad: erilten) zohicuulj irlee (zohion garlaa). 1206 ond hevlegdsen “Horigin(?) devter” (Ih Zasag) gadaad ulsuudin zügees (gadna talin uls zoni zügees; buriad: hadaa talin zonoi gurenei tuges) huuli boloh jišeetei yum. Huulin tus cugluulbarin eriltenüüd (?), ondoo yumnaas gadna šajni talaar tesver (?), süm dacanguudiig, sanvaartan bolon nastai zoniig hündlen (hündlengee), ügüigüi yaduučuuld nigüülsen handah yos bolgodog baina. “Jasa” (Zasag) bolon busad huulin bičmel zohioluudaas harahad (buriad: sabagšalhada (?)), Mongol ugsaatan dan ganc (ganchan, ganc l) gün uhaanii yos zanšal bus (biš), öörin onc yalgaatai uls (güren) törin huuli bii, nom hevleh zanšal ehelsen, gegeerlin gorim baiguulal(t) büreldüülegdsen gej gerčlegdene.

Dügnelt

• Halh aylgand baidag “ia” aviag Buriad aylgand “ya” gej hereglene.
• Halh aylgin “c” avia Buriad aylhand “s” aviagaar bičigdene.
• Hariyalahin tiin yalgalin nöhcöl -ai. Jišee ni, šajanai talaar.
• Olon tooni -čuul=-šuul
• Zaahin tiin yalgalin nöhcöl -iiye. Jišee ni, Sibiriiye.
• ‘v’ üsgin orond ‘b’-g hereglene. ‘v’ ni ihevčlen Oros helnes irsen gadaad ügend hereglegdene.

Монгол хаана байдаг вэ? (1-р хэсэг)

Уул нь Монгол бол маш хүчирхэг үндэстэн. Түүх үүнийг нотолно. Дэлхийн түүхэнд хамгийн том эзэнт гүрнийг байгуулж явсан нь балар эртний үе биш. Харин тэгтэл одоо мэдлэг дутмаг нэгэн нь Монгол Улсыг Орос, Хятад хоёрын асуудлуудын дунд жийргэвч байх ганц зорилготой улс, хуучин Зөвлөлтийн харьяа байсан, Монгол үндэстэн бол Түрэг үндэстний нэгэн салбар, Монгол нь 400 жил Хятадын эрхшээлд байсан мэтээр бодож, сэтгэж байна.

Нэвтэрхий толь, ном бичиг бүр дээд Монгол нь газарзүй, иргэншил, нөлөөллийн хүрээнд хаана багтах вэ гэдэг дээр шийд өгч чадаагүй байдаг: газарзүйн хувьд Зүүн Хойт Ази уу, Төв Ази уу; иргэншлийн хувьд Буддын уу; нөлөөллийн хүрээний хувьд Хятадын уу, Оросын уу гээд. Доор Монгол яг хаана багтах вэ гэдэг шийд гаргахын тулд хэдэн сэдвээр жаахан анализ хийе! Улсуудыг газарзүй, иргэншил, нөлөөллийн хүрээгээр нь ангилах нь улс төрийнхөөс дутхааргүй сэтгэл санааны нөлөөлөлтэй бөгөөд хамтдаа яригдаж байж нэгэн цөмийг бий болгоно. Тийм болохоор энд тус тусад нь нарийвчилж авч үзэхээсээ илүүтэйгээр хольж авч үзэх нь утга төгөлдөр болох байх. Доор маш олон улс, үндэстний нэр гарах ба илүү бодитой төсөөлөлтэй болох гэсэн хэн нэгэн нь хүн амын гэх мэт мэдээллийг харвал зохилтой.

Төв Азид голчлон Түрэг хэлтэн давамгай, Лал шашинт улсууд байдаг. Эдгээр улсууд нь Казакстан, Өзбэкстан, Түркменстан, Азербайжан, Киргизстан, Тажикстан гэж хамгийн түрүүн санаанд орж ирнэ. Дээр нь нэмэгдээд Афганистаныг бас оруулах нь бий. Эдгээр нь бүгд Лал шашинтай, эхний 5 нь Түрэг хэлтэн улсууд, сүүлийн хоёр нь давамгайлан Перс хэлтэн. Тиймээс Тажикстан, Афганистан хоёр нь Ирантай цугтаа нэгэн бүлэгт орж болно. Энд Иран дахь хэт үзэл саад болно гэж хэлж болно. Учир нь Иран нь Лал шашны Шиа урсгалыг дагадаг байхад нөгөө хоёр нь Сүнни урсгалтай. Иранд олон тооны Шиа шашинтай Азери байх ба нийгэмд Перс хүн амаас ялгардаггүй. Харин Азербайжаны хүн ам нь Сүнни гэдгийг хэлмээр байна. Афганистаны хүн ам ч мөн нэгэн хэвийн биш. Талаас ялимхан илүү хувь нь Паштун буюу Афган, үлдсэн нь Белуч бас Перс хэлний Дари аялгуугаар ярьдаг Өзбэк, Түркмен, Хазара, Аймаг, Тажик зэрэг үндэстэнгүүд. Хазара болон Аймаг нь Дундад Зууны морьтон Монгол баатруудын үр сад гэдэг нь батлагдаад байгаа, Хазара нь Шиа, Аймаг нь Сүнни. Хазара нь Талибаны үед маш их хохирол амссан боловч, содонгоосоо болоод ч нөгөө Чахар Дөрбөн Аймагаа бодвол дэлхий нийтэд илүү анхаарал татна. Аймагуудын хувьд гэвэл бодит тоогоор олон боловч Тажик, Өзбек бүртгэлтэй болж Аймаг гэж хэлэх хүний тоо цөөрсөөр байна.

Одоо сэдвийн гол болсон улс, үндэстэнгүүд дээр илүү анхаарлаа хандуулья. Эрдэмтэдийн Түрэг хэлийг ангилснаар эдгээр улсуудын цөмийг бүрдүүлэх үндэстэнгүүдээс Азери, Түркмэнчүүдийг Огуз, Казак, Өзбэк, Киргизүүд Кипчак бүлэгт багтана. Ер нь Лал шашинтан Мусльманчуудаас Казак, Өзбэкүүд хамгийн бага шашинсаг гэгдэх ба хэдий Лал шашинт гэх боловч 200-гаад жилийн өмнөөс л Лал маягаар амьдарч эхэлсэн гэж үзнэ. Киргизүүд Уйгарын дараа цөөхөн хэдэн жил Монгол газар нутагт ноёлсон, Нууц Товчоонд “хиргис” гэж тэмдэглэгдсэн, хуучин Енисей мөрний хавьцаа амьдардаг байгаад урагш нүүсэн байна, тэр ч утгаараа Тува, Алтай үндэстэнгүүд нь хэлээрээ Киргизтэй их ойр. Киргизүүд нь үндэстэнгээ Хар Киргиз, Казак Киргиз гэж хуваагаад өөрсдөө Хар Киргиз, харин Казакууд бол Казак Киргиз гэнэ, Казакууд бол Киргиз гаралтай гэж буй мэт. Хаант Орос болон Зөвлөлтийн үед одоогийн Казакстан, Киргизстаныг Киргизүүдийн газар гэдэг байгаад Казак-Киргиз гэдэг болжээ. Харин Казакуудын ургийн бичгийн агуулга нь өөр. Казакууд нь ерөнхийдөө 3 бүлэгт ангилагдана: улу жүз (их зуу), орта жүз (дунд зуу), киши жүз (бага зуу). Дээр нь бас цөөн тооны хүмүүс Чингис Хааны цэвэр удмынхны бүрдүүлэх бүри, Зүүнгарын Улсаас олзлогдсодын удмынхны тэлэүт, Араб багш нарын удмын хожа гэсэн овгууд байна. Казак үндэстэн нь олон нүүдэлчин аймгуудын удмынхнаас бүрдэнэ. Энд бидний мэдэх хэрэйд, наймангууд хүн амын хувьд давамгай байр суурьтай. Дунд зууны Хэрэйд болон Найман аймгууд Монголжиж байсан Түрэг үү, Түрэгжиж байсан Монгол уу гэдэг нь маргаантай. Баян-Өлгийд дунд зуугийн хэрэйд, наймангууд байна. Ер нь Казакуудын үзэл сурталаас харахад, тэд улсаа Алтан Ордны Улсын залгамж гэж хэлэх дуртай. Зүчийн удмын нэр хүнд онцгой. Тэгсэн хэдий ч үндэстний суурь тавигдсан гол гавьяаг Зүүнгарын Хаант Улсын эсрэг дайн хийсэн Аблай хаанд тохоодог. Модернчлэл, шинэчлэл Орос ах нарыг дагаж ирсэн гэж үздэг, Орос хэлийг хэрэглэх дуртай. Өзбэкүүд харьцангуй сүүлд Орост эзлэгдсэн ба Бухарын Халифт Улсын сүүлчийн удирдагч Алим Хаан нь Чингис Хааны удмын хүн байсан. Доголон Төмөр Хааныг үндэсний удирдагч, өвөг дээдэс хэмээн хүндэлнэ. Ер нь Төв Азийн дээрх үндэстэнгүүд Монгол, Түрэг голчлон мөн харьцангуй бага хэмжээний Перс, Кавказ цус холилдон бүрдсэн. Монголын Эзэнт Гүрэн Юань гүрэн, Алтан Ордны Улс, Цагаадайн Улс, Илхаадын Улс болон хуваагдахад Юань гүрнээс бусад улсууд дахь Монгол хаад, ноёд авхуулан Лал шашигтан болоод анхлан Монгол-Түрэг болсноо хэл ус, ард түмнээ дагаад Түрэгжсэн байна. Тэр явцад Цагаадай Түрэг хэл үүсэн дараа нь Өзбэк, Уйгар болон хуваагджээ. Холилдсон байдлыг дурдахад Казак үндэстэнд Монгол, Кипчак; Өзбэк үндэстэнд Монгол, Харлаг цус байна. Харлагууд нь мөн одоогийн Уйгар хүн амд гол байр суурь эзэлнэ.

Төв Азийн тухай ярихад Түрк Улсын тухай хэдэн юм хэлэх хэрэгтэй. Бусдаасаа арай өөр зам замнасан гэдэг утгаар нь бас Османы Эзэнт гүрний нөлөө болон Түркийн БНУ-ын оролцоогоор нь Барууныхан (болон Түркүүд өөрсдөө) Төв Ази гэхээсээ илүү Европи болон Ойрхи Дорнотой холбож үзнэ. Османы Эзэнт гүрний сүүлийн үеийн Дайны Яамны Сайд Пан-Түрк үзэлтэй байсан. Одоо ч Түркийн нийгэм, академи болон улс төрт үндсэрхэг, Пан-Түрк үзэлтэй хүмүүс, холбоод элбэг бий. Энд Татаруудын ч нөлөө бий. Харин энэ үзлийг Казак, Киргиз болон Өзбэкүүд бага ойшооно.

Түүхийг төнхчих

Нэг мэдэхэд блог дээрээ "Монгол ба ..." гэсэн гарчигтай бичлэгүүд оруулах болжээ. Үргэлжлэл болгоод "Монгол ба Засаг Захиргааны Хуваарилалт" сэдвээр бичих гэж бодлоо. Өнгөрснөөс одоог хүртэл Монголчууд нутаг усаа хэрхэн яаж засаг захиргааны ангилалд оруулж байсан тухай тоймчлох гэж бодсон хэрэг. Гэнэт яагаад энэ тухай бичих болов, хэн нэгэн ямар зорилгоор үүнийг унших вэ гэсэн бодлууд толгойд эргэлдээд ирэв. Ер нь яагаад "Монгол Үндэстний Сонирхол" гэчихээд сонгууль, улс төрийн намуудыг тойрсон зөндөө асуудалууд байхад түүхийг төнхчөөд байгаа юм болоо, би. Энэ ер нь ямар ач холбогдолтой гэж.

Түүхийг судлах ач холбогдол гэхээр өнгөрснөө танин мэдэх гээд олон өргөн цар хүрээний юмны тухай бодож, санал дэвшүүлж болно. Тэгвэл илүү нарийн ширийндээ ач холбогдол нь юу юм бэ?

Үндэстэн болгон өөрийн зан чанартай, түүний дагаад төрөл бүрийн зүйлд ондоо хандлагатай. Цаг үе, эрин зуун солигдон нийгэм орвонгоороо өөрчлөгдөх боловч үндэстэн болоод хувь хүний онцлог чанар олон жилийн өнгөрсөнтэйгээ ямар ч авцалдаагүй байна гэхэд итгэхэд бэрх. Ямар нэгэн юм байж л таараа. Энэ нь ямарваа нэгэн асуудалтай тулгарахад хэрхэн яаж хандаж шийд гаргаж байгаагаас илрэлээ олно. Монгол ноёд нэр алдарт дуртай байгаа хандлагыг нь Манж нар чадварлагаар ашиглан Монголыг эзэлсэн биз ээ. Мөн Манж нар Монгол ноёдыг мөнгө, шан харамжаар хууран өөртөө татаж, өөрсдөндөө хүлцэнгүй байлгаж чадаж байсан бол өнөөдөр манай намууд ч бас энэ хандлагыг тандан хүүхдийн болон гэр бүлийн мөнгөөр дасгаж байгаад ашигт малтмалын мөнгө амлаж санал худалдаж авч буй биз ээ.

Бид нар түүхээсээ суралцахаас гадна бусад үндэстэн улсууд ч мөн бидэнтэй харьцах хандлагандаа түүхийн улбааг тандаж шийдэл гаргана, мөн ч түүхийг баимталж бидний тухай төсөөлөл бий болгоно. Өөрсдөн тодроо нэг жишээ авахад Баруун Монголчууд Халхуудыг Манжид дагаар орсон гэж буруушаадаг, одоо ч тодорхой төвшинд ийм алхам гаргаж магадгүй хүмүүс гэж боддог. Яг адил нь Өвөр Монголын баруун хэсгийн Цахар болоод зүүн хэсгийн Харчин, Хорчин овгуудын хооронд ч хүчинтэй.

Түүхээ судалснаар бид өөрсдийн юманд яаж хандаж байснаа харж чадна, бас энэхүү хандлага нь ямар үр дагавар дагуулж байсныг ч ойлгож чадна.

Одоо л нэг санаа амарлаа, ингээд "Монгол ба Засаг Захиргааны Хуваарь" гэж гарчиглаад бичихэд ямар ч сэтгэлийн тээг алга.

Монгол ба шарын шашин

Монгол Улсад сонгууль болж байна. Нэр дэвшигчид сонгогчдын сонирхлыг татахын тулд олон төрлийн арга хэрэглэнэ. Эдний дундаас буддын шашныг хэрэглэх гэсэн башир арга ч харагдсан. Буруу сонсоогүй бол "Буддын Бүгд Найрамдах Улс" гэсэн нэр ч сонсогдож байх шиг. Шарын шашин Монголын тусгаар тогтнолд, үүнээс уламжлаад Монгол үндэстний сонирхолд, ашиг тустай үр дүн үзүүлж байсныг үгүйсгэж болохгүй: өнгөрсөн зууны эхэнд манай том хуврага нар болон язгууртан нар Богд Хаант Монгол Улсыг байгуулж байсан билээ. Тухайн үед шинэ арга цав гарч иртэл энэ нь хамгийн боломж өндөртэй нь байсан нь мэдээж. Яагаад гэвэл шарын шашин Монгол үндэстэн хоёр бие биендээ уусан нэгдсэн нэг соёл мэт болсон байсан ба шашны эрхтнүүд ар түмний сэтгэл санаанд болон эрх мэдлээрээ төрийн хар хүнээс илүү нөлөөтэй байсан нь маргаангүй. Тэгвэл яаж ийм байдалд хүрэв?

Монгол хүний буддын шашинтай харьцаж эхэлсэн тухайд харьцангуй эрт цаг тоолол буюу 9-р зууны үеийн Хятан (Кидан) нарын тухай ярих хэрэгтэй мэт боловч шашны тал дээр Монголчууд Хятанчуудаас юм өвлөж авсан нь ховор. Төвдийн буддын шашны уламжлалыг төрт ёсонд нэвтрүүлсэн нь Хубилай Хааны Пагва ламыг номын багш болгон залж, улааны Сахьягийн сектийг Юаний Монгол ордонд оруулсан явдал байв. Тэгсэн хэдий ч улааны шашин нь ордны эрхтнүүдээс хэтрэхгүй байв.

Хойт Юань улсын үед Түмэдийн Алтан хаан, Төвдийн шарын шашны тэргүүнийг ордондоо залан Далай Лам цол өргөмжлөн үүнээс хойш энэ шашны үе залгамжлан хувилж биеэ олох удирдагч нарыг ийн цоллох болж өнөөг хүрчээ. Энэ үеэс шарын шашин хүчтэй дэлгэрч эхлэв. Дараагийн Далай Ламаар Алтан Хааны ачхүүг сонгож байсан ба Төвдүүд үүнд нь дургүйцэн Лхасаас хөөх хүртэл арга хэмжээ авч байв. Угаас өөрсдийн бие даасан овог аймгуудын хангууд болоод байсан Даян Хааны удмынхан шашинд тусласан, гавьяа байгуулсан бүрийд Далай Ламаас чихэнд чимэгтэй цол бие биеэсээ урьтан хүртэх болцгоон үүгээрээ уралдах болжээ. Энэ занг нь сул тал болгож хараад Манжууд Монголчуудыг зоригт, төрд туслагч гэх мэт өмнөтгөлтэй ван, гүн, бэйл, бэйс, эфү цолоор хөөргөдөж засан тогтоож байсан биз ээ.

Нөгөө биеэ даасан хангуудыг өөртөө татахын тулд хас тамга эзэмшигч Цахарын Лигдэн Хаан уламжлалт улааны шашныг хэрэглэх нь зүй хэмээн бодсон биз. Төвдийн Лхаст ч улааны шашинт Тангуд хаад, түшмэд Далай Ламыг барьж хориод, Лигдэн Хаан ч Халхын Цогт Тайж мэт хамсаатантай болоод ирэв. Ингээд Монголчуудын дунд харь улсын улааны болон шарын шашныг хамгаалах дайн өрнөж, Хөх Нуурт Хошуудын Төрбайх, Цогт Тайжийг ялсан болон Лигдэн Хааны нас барснаар шарын шашны ялалтаар өндөрлөн Монголчууд энэ шашинд сэтгэл шулуудах болов оо.

Энэ үед бас шарын шашинтан болоод байсан Зүрчид (Манж) нар шарын шашны хамгаалагч нар болоод явчив. Монголд Далай Ламаас дутахааргүй Богд Гэгээн Занабазар гэгч Халх Түшээт Ханы нуган үр шарын шашны тэргүүн болон дараа нь хувилж төрөх болсноор Монголыг шарын шашныг ашиглан засахад алс холын Далай Ламыг эрэлхийлэх шаардлагагүй болгов. Энэ нь Богд Жавзандамбын эх үүсвэр. Долон Нуурт Халх ноёдыг цуглуулан Энх Амгалан Хаантай гэрээ байгуулан Манжид дагаар оруулсан хүн нь ч энэ.

Манж Чин гүрэн хувилан төрөх Монгол Богдуудыг ч мөн чадварлагаар ашиглаж байв. Монгол Манжид дагаар орсноор хэдийгээр Монгол чуулга, аймаг, хошуудыг (нэр алдар, алт мөнгөнд цадсан ч) Чингис Хааны удмын ханхүү нар удирддаг байсан боловч Дайчин гүрний үүсгэсэн шашны Шанзудбийн Яамны сахил санваартан нар ард түмний сэтгэлд төрийн хар хүнээс илүү байр суурьтай байв. Төрийн зүгээс шашныг ихэд тэмждэг байсан ба засаг захиргааны зохион байгуулалтанд хүртэл тусч лам нарын шавь хошууд бий болж байв. Мөн зөвхөн тэтгэлэг халамж ба цэрэг дайн, хар ажлаас чөлөөлөлтөнд хамрагдахын тулд олон зуун залуучууд лам болж байсан нь энэ үед Монголын нийгмийн хөгжил муудсаны нэгэн шалтгаан гэж үзэх нь бий.

Сүсэгтэй бишрэлтэй байж болно оо Монголчуудаа, гэхдээ төр засагтайгаа холилдуулахгүй байя гэж хэлмээр байна.

Монгол ба үндэстний үзэл

Ер нь Монголчуудын үндэстний үзэл гэвэл доорх 2 үзэл суртал голчлон яригдана:

1. Нармай Монгол буюу Пан-Монголизм
2. Халх төвтэй үндэстний үзэл

Нармай Монгол үзэл нь нийт Монгол үндэстнийг нэгтгэх үзэл бөгөөд академийн хувьд Буриад голчлон эрдэмтдийн гараар орон дүр төрхөө олсон. Орчин үеийн түүхэнд Читад Буриад хасаг морин цэргийн командлагчийн Япончуудтай хамтарсанаар улс төрд хэрэглэгдэх анхны оролдлого биелэлээ олжээ. Тэнд гар бие оролцож явсан Барон Унгерн мөн Хүрээнд өөрт ашигтайгаар хэрэглэхийг зорьж байв. Шарын шашны том зүтгэлтэн Агван Доржиев мөн энэ үзлийг буддизмтэй хослуулах оролдлого хийж байв. Бас нэгэн тод жишээ нь Японы милитаристууд Манжго улсыг байгуулсныхаа дараагаар "Чингис хааны газар нутгийг Монголчуудад буцааж авч өгнө" гэсэн чихэнд чимэгтэй ухуулга ашиглан (үүнийгээ "Шамбалын Хаанчлал"-аар хачирлаад) Да Ван Дэмчигдонровын монархтай өөрсдийн Мэнжаан хүүхэлдэйн улсыг байгуулж бусад Монголчуудыг өөрсдөндөө татахыг хичээж байв. Нармай Монгол үзэл сурталтай олон чанартай академич нарын дотор Бямбын Ренчин, Жамсрано байна. БНМАУ-ын үед болон одоо ч ихэнх Халх Монголчуудын тааллыг сүрхий их хүлээхгүй авч сүүлийн үед Нармай Монгол үзэлтэй залуучуудын тоо эрс өсөөд байна. Халимагийн ерөнхийлөгч Кирсан Илюмжиновын "Экономичиский Пан-Монголизм" нь бизнес, эдийн засаг дахь Нармай Монголын хэрэглээ бөгөөд үр дүн нь тун удахгүй харагдах болов уу.

Нөгөө Халх төвтэй үндэстний үзэл бол эрдэмтдийн үзгээр цаасан дээр буулгасан нь ховорхон боловч Монгол Улст маш ихээр илрэх үндэстний үзэл юм. Энд ихэнх Халхчуудын бусад Монголчуудыг өөрсдөндөө татахаас илүүтэйгээр түлхэхийг хэлнэ. Бусад улс дахь Монголчуудыгаа хятаджсан, оросжсон, эрлийз; би бол жинхэнэ цэвэр цустай Монгол гэнэ. "Жинхэнэ Халх" гэх явдал нь заримдаа Монгол Улст дотроо яригдана.
Мэдээж Халхууд нийт Монголчууд дотроо тооны харьцааны хувьд ч, мөн тусгаар улсын хамгийн их хүн амтай "ястан" болохын хувьд Монгол хэл, соёл, цусыг үргэлжлүүлэх хамгийн их потенциалтай. Мөн Хөвсгөлийн Дархад, Хөвсгөл-Завханы Хотгойд, Завханы Сартуул, Сүхбаатарын Дариганга зэргийн Халхжсан гэж хэлж болох ба эд ч өөрсдийгөө "Халх" гэнэ.

Мэдээж эдгээр үзэл сурталыг зөв буруу гэж шүүмжлэхийг хичээсэнгүй. Ямар ч байсан томьёололыг ойлгож байхад хэрэгтэй болов уу.

Монгол хэлний тайлбар толь хэвлэгдэн гарлаа

"...энэ сайхан өдөр Монгол хэлний тайлбар толь бүтээсэн баярт үйл явдал тохиож байгаад баяртай байна. Толь бичиг бол цэгцэрсэн мэдлэг юм. Цэгцэрсэн мэдлэг бол хөгжлийн эх үндэс болно. Цэгцэрсэн мэдлэгтэй ард түмэн л хөгжлийг бүтээдэг. Толь бичиг бол соёл иргэншлээ авч үлдэх гол багана. Эрдэмтдийнхээ дуу хоолойг сонсож чаддаг орон л алдахгүй хөгжинө... Угаасаа толь бичиг бол тухайн улс орны өөрийгөө авч үлдэх, өөрийнхөө соёл иргэншлийг авч үлдэж, хөгжүүлэхэд нэгэн чухал суваг байдаг... Манай Академийн нөхдүүд маань энэ ажилд үнэхээр их мэрийн сууж, цаг нартай уралдан, алжаалыг мартаж, бүтээхийг эрхэмлэн, энэ сайхан бүтээлийг туурвиж, өнөөдөр ард түмэндээ өргөн барьж байгаад би Ерөнхийлөгчийн хувьд Шинжлэх ухааны Академи, академичид та бүхэнд, энэ толийг бүтээсэн хүмүүст албан ёсоор халуун талархалаа илэрхийлж, баяр хүргэж байна..."

Энэ бол Монгол Улсын ерөнхийлөгч Н.Энхбаярын шинээр хэвлэгдсэн Монгол хэлний тайлбар толь гарсантай холбогдуулан 2008 оны 5 сарын 6-нд Төрийн Ордонд болсон "Эх хэл-Эрхэв өв" сэдэвт эрдэм шинжилгээний хурал дээр хэлсэн үг.
Ерөнхийлөгчийн маань цэгцэрсэн мэдлэгийн тухай хэлсэн санаа бол яах аргагүй үнэн зүйл болжээ.

Энд өгүүлэгдэн буй шинэ хэвлэлийн маань тухайд гэвэл:

Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академи Хэл Зохиолын Хүрээлэн
Л.Болд, Л.Балдан, Ё.Баярсайхан, Э.Пүрэвжав, С.Мөнхсайхан, С.Бат-Эрдэнэ, Т.Пүрэвсүрэн, Ц.Батдорж, А.Янжиндолгор, Д.Түвшиндэлгэр
"Монгол Хэлний Дэлгэрэнгүй Тайлбар Толь" 2008 он
5 боть, 3000 гаруй нүүр, 295 хэвлэлийн хуудас болон 80 мянган толгой үг, 120 мянга орчим үгсийн сангийн бие даасан нэгжийг багтаасан

Энэ бүтээлийнх нь төлөө МУ-ын ШУА-ийн нийт академич, эрдэмтэн, эрдэм шинжилгээний ажилчин нарыгаа бахдан баяр хүргэх байна. Энэ эрчээрээ цааш уригшлан дэлхий дээрх нийт Монгол үндэстний хэл соёлын ахиц дэвшилтэд нөлөөлөх бүтээлүүд олноор хийх болтугай гэж ерөөмөөр байна.

Энэ бүтээлийн тухай уншмаар бол:

• “Монгол хэлний дэлгэрэнгүй тайлбар” толь хэвлэгдлээ
• Монголын хэл соёлд нөлөөлж чадах бүтээл
  

Үндэстний нэгдмэл байдал

Энэхүү бичлэг нь блогийн "Монгол үндэстний сонирхол" нэрт өмнөх бичлэгийн үргэлжлэл юм.

"Үндэсний нэгдмэл байдал" гэж ихээр яригддаг. Энэ нь улс доторх өөр өөр үзэл баримтлалтай эсхүл угсаа гаралтай бүлгүүдийн улсынхаа төлөө нэгдмэл, эв найрамдалтай байх гэдэг дээр яригдана. Бичлэгийн гарчиг болгосон "Үндэстний нэгдмэл байдал" гэдэг ухагдахуун дээр жаахан тунгаая гэж бодлоо.

Өнөө эрин үе бол үндэстэн-улсуудын эрин гээд томьёолоод байгаа билээ. Энэ нь Францийн гүн ухаантан Жан Жак Руссогийн суурин томьёолол. Юм бүхэн формалчилсан ёс гормийнхоо дагуу байна гэдэг бол хорвоо дээр маш ховор тохиолдох үзэгдэл гэж хэлж болно. Тиймийн сацуу нэг хэлтэн, нэг соёлтон, нэг гарвалтан үндэстэн болгон өөрийн нэгдсэн үндэстэн-улсыг байгуулаагүй байна.

Яг энэ асуудал маань туйлын ярвигтай мэт. ОХУ, БНХАУ, Испани, Бирм, Балба, Афганистан гэх мэт холбооны засгийн байгуулалтай улсуудад маш олон өөр үндэстэн байх бөгөөд тус тусад нь нөгөө үндэстэн-улс байгуулахын оронд өөрийн харьяалалдаа байлгах илүү сонирхолтой байна. Ингэхдээ бас зарим нь үндэслэлтэй болон үндэслэлгүйгээр нөгөө олон гарвалтай мозайк үндэстнүүдээ нэгэн үндэстэн болгох гэж хичэээнэ. БНХАУ дахь Дундад Улс, Дундадын хүн гэдэг ч үүний тод жишээ. Мөн бас нэгэн жишээ гэвэл Түрэг гаралтайгаас гадна Күрд, Армен, Еврей болон Грек гаралтай иргэдтэй БНТУ-ын үндсэн хуулинд улсын хил доторх хүн бүр Турк гэж заасан байдаг.
Африкийн орнуудад ажиглагдсанаар аль аль нь нэгэн үндэстэн бэ гэдэг дээр маргалдан үндэстэн, хэлтэн болон овог аймгуудын дайн, мөргөлдөөн байнга болсоор байна.
Нэгэн гайхалтай сонин тогтоц гэвэл цагаачлалаар бий болсон улсууд байна. Эдгээрийн тод томруун жишээнүүдэд мэдээж АНУ, Канад, Австрали, Шинэ Зеланд, Сингапур зэрэг орно. Нөгөө гарвал өөр гэдэг харьцангуйгаар биеллээ олох боловч эдгээр улсууд маш амжилттай урагшилж байна. Ватиканы тогтоц бол мэдээжийн гоц үзэгдэл. Католик шашинтны корпорацийн удирдлагын төв гэж хэлж болно.
Зарим ард түмэн үндэстэн-улсын онолыг маш ухаалгаар ашигласан нь Еврей нарын оргүй хоосон шахмаас дэлхийд зартай Израйль улсаа байгуулсан явдал яах аргагүй мөн.

Бас зарим үндэстэн нь хэд хэдэн үндэстэн-улс байгуулжээ. Хамгийн өргөн хүрээтэй нь Арабын Лигийн улсууд. Хойт Африкийн алс баруун хойгоос Ойрхи Дорнодын Саудын Араб, Кувейт, хойшоо Ирак, Сири зэрэг олон тооны том жижиг улсуудтай Арабууд бүгд нэгдэнэ хэмээн ярьцгаадаг боловч улс төрийнхөн энэ нь боломжгүй гэж нотолсоор байдаг. Бас нэгэн ийм үндэстэн нь Солонгосчууд. Хүйтэн дайны үзэл бодлоороо ялгаатай хоёр камп хоорондоо тулалдан аль ч тал нь ялалт байгуулалгүйгээр Хойт болон Өмнөд Солонгос улсууд бий болжээ. Хоёулаа ардчилсан засагтай гэх ба аль аль нь нөгөөдхийгөө либералчлахыг уриа болгоно. Хоёр Солонгос хоорондоо эв нэгдэлтэй буцааж нэгдэх тал дээр санал нэгтэй гэдгээ илэрхийлцгээдэг. Үзэл бодлын тэмцэл олон улсад адилхан болсны Азид буюу ойрхон бас нэгэн жишээ нь Вьетнам. Энд харин тэмцэлдээн нэг талын ялалтаар өндөрлөн үндэстэн нэгдэж чаджээ. Дээрх 2 жишээний дундуур шийдэл дээр дэнжигнэж байгаа нь манай урд хөрш болон Тайвань дахь өөрсдийгөө Дундад Иргэн Улс гэх Гоминданы нөхөд. БНХАУ болон Тайвань нь ч мөн нэгдэх сонирхолтой байдаг.

Дээр жишээ татсан Арабын улсууд, хоёр Солонгос, Хятад-Тайвань зэрэг нь улс төрийн түвшинд нэгдэхийг зорьж байдаг билээ. Эдгээр үндэстэнгүүдийн дотор улс төрийн хилийн зурвасууд байна. Гэхдээ үндэстний гол онцлог нийтлэг шинж соёл гэдгийг мартаж болохгүй. Тэгвэл эдгээр улс үндэстнүүд энэ тал дээр юу хийж байна вэ? Хилийн зурвасыг үл хамаарсан "үндэстний нэгдмэл байдал" дээр хэрхэн яаж анхаарч байна вэ?

Арабын улсуудын Ислам шашин нь соёлын хувьд нэгдмэл байх боломжийг бүрдүүлж өгнө. Үндэстний нэгдмэл байдлын төлөө тэдний хийсэн хамгийн том шийдвэр нь яах аргагүй бүх улсуудад нь зөвшөөрөгдсөн албан бичиг, хэлийн стандарт юм. Газарзүйн хувьд маш том талбайд тархсан Арабуудын нутгийн аялгуунууд ч мөн ихээхэн ялгаатай. Хэдий тийм ч Куран судар бичигдсэн Сонгодог Араб хэлэн дээр суурилсан "Стандарт Араб" хэмээн нэрлэцгээх болсон хэл бичгийг улс бүр хэрэглэнэ: хаяг тэмдэг, олон нийтийн хэвлэл, ном зохиол, боловсролын системд. Энэ нь дэлхийн бүх Монголчууд босоо Монгол бичгийг албан ёсоор хэрэглэх гэсэн үг. Юу вэ гэвэл дуудлагаараа "гулир" гэж бичигдээд Халхууд "гурил" гэдэг шиг тохиолдол, магадгүй үүнээс илүү содон феноменон тохиолдоно. Тэгсэн хэдий ч Арабууд хүндлэн хэрэглэнэ. Араб хэлний аялагуудын хоорондын ялгаа Монгол аялагуудын ялгаанаас том гэдгйиг санах хэрэгтэй. Тэгэхээр энэ бол нөгөөх "үндэстний нэгдмэл байдал"-ын төлөө чухам аугаа алхам.

Ийм алхамын жишээ олон байдгийн нэг нь Нанхиад буюу Хятад хэлэн дээр яригдана. Эрдэмтэд Хятад хэл болон доторх аялагууд гэх үү эсвэл Хятад буюу Синитик хэлний аймаг болон доторх хэлнүүд гэх үү гэдэг дээр яг шийдэл өгч чаддаггүй. Нанхиадууд буюу Хань үндэстэн дотор маш олон бүлэг байна. Эдгээрийн заримийг нь ярьдаг хэлээр нь жагсаавал Бэйжин төвтэй Хойт нутгийн Мандарин (улсын хэл Путонхуа нь энэ хэл/аялаган дээр тулгуурласан), Гуандон-Хон Конг хавийн Кантон, Шанхай хавийн Ву, Фужиань-Тайваний Миньч гэх мэт. Хэдийгээр бүгд дүрс үсэг ханзаар бичдэг, нэг ханз бүх хэлэнд ижил утгатай боловч өөр өөрөөр уншигддаг. Хоёр өөр Хятад хэл/аялагын ялгаа Энэтхэг-Европ хэлний аймгийн Перс, Англи хэлнүүдийн ялгаанаас том гэж хүртэл байдаг. Мандаринаас бусад хүмүүс нь тооны хувьд мэдээж үлэмж их: дэлхийн бүх хэлнүүдийг эх хэлээр яригчдийн тоогоор жагсаахад Мандарин 1-т, Ву 12-т, Кантон 22-т, Минь 25-т орсон байна. Яс ярьвал өмнөд нутгийн ард түмний гарвал өөр гэж ч яригдана. Хэдий тийм ч БНХАУ-т албан ёсны хэл нь Мандарин байна. "Нэг улст байгаа юм чинь аргагүй шүү дээ. Энд нөгөө үндэстний нэгдмэл байдлын төлөө юм сүрхий харагдахгүй байна" гэж та хэлж магадгүй. Тэгвэл энэ хэл/аялга чинь тоотой хэдэн Мандаринтай Тайвань, Сингапурт ч гэсэн албан ёсны хэл. Эндээс нөгөө үндэсний нэгдмэл байдлын төлөө алхам харагдаж байгаа юм даа.

Одоо өөрсдөндөө анхаарлаа хандуулцгаая. Монголчууд бас олонхоороо нэг үндэстэн-улст хамрагдаж чадаагүй. Маш олон тооны Монголчууд ОХУ болон БНХАУ-т өөртөө засах байдлаар оршин сууцгааж байна. Бид нар хилийн зурвасыг үл тоох үндэсний нэгдмэл байдалдаа хэр анхаарч байна? Бид нар Арабуудтай адил уламжлалт бичгийн хэлбэрээ ижилсэж чадах уу? Бид нар Нанхиадууд шиг нэг аялагаараа албан ёсоор харилцаж, хэвлэл туурьваж чадах уу? Бид нар энэ мэт чухал зүйлүүдэд хэр анхаардаг вэ? Харсаар байгаад ахан дүүсээ уусгах уу? Эсвэл хамтдаа соёлоо амьдруулах уу?

Монгол овог аймаг, ястны газрын зураг

 

Монгол овог аймаг, ястангуудыг үзүүлэх зорилготой газрын зурган дээрээ яаралгүй оролдсоор байж арай хийж дуусгалаа. Голчлон БНХАУ дахь Монголчуудыг судлахад хялбар болох болов уу гэсэн үүднээс хийлээ.

Монгол хэлний аймаг; Монгол хэлний өнөөгийн байдал, ирээдүй

Монгол хэлний аймаг нь өмнө нь Алтай язгуурын хэлний бүлэгт багтана. Алтай язгуурын хэлний аймгууд нь Монгол, Түрэг, Тунгус, Япон, Солонгос хэлний аймгууд юм. Дээхэн үед Урал-Алтай (Алтай язгуурын хэлнүүд дээр одоо Фин-Угрик гэгдэх болсон Урал язгуурын Унгар, Финляндын Фин, ОХУ дахь Самоет г.м хэлүүдийг оруулаад) гэсэн илүү өргөн хүрээнд хамруулдаг байжээ. Мөн зарим эрдэмтэд Солонгос, Япон хэлүүдийг Хятад хэлнээс зээлдсэн үгсийн сан болон зарим онцлогоос шалтгаалан тус тусад нь салангид хэл гэж үзэх ба мөн зөрим нь хамтад нь Буюүэ гэсэн ангид язгуур бий болгохыг хичээх нь ч бий.

Эдгээр хэлүүд нь үгнүүдэд хойноос нь нөхцөл, дагавар залгагддаг, өгүүлэгдэхүүн-тусагдахуун-өгүүлэхүүн гэсэн өгүүлбэрийн бүтэцтэй гэдгээрээ онцлогтой. Түрэг хэлний аймагт зүүнээсээ баруун Казак, Уйгур, Киргиз, Өзбек, Татар, Туркмен, Азери, Турк гэх мэт томоохон болон бусад олон хэлүүдийг хамарсан маш өргөн хэлний аймаг.
Тунгус гэдэг нь бидний уламжлан хэлж заншсанаар Хамниган хэлүүд. Манж хэл нь Хамниган хэл бөгөөд мөн Шивэй, Эвэнк, Солон, Эвэн гэх мэтчилэн бусад харьцангуй цөөн тооны хэлээр яригдах болсон хэлүүд байна.

Монгол хэлний үгсийн санд зээлдэгддэг гадаад үгнүүд буюу эсхүл гадаад гаралтай үгүүд дотор Самгарди буюу Санскрит, Төвд, Түрэг, Манж, Нанхиад үгүүд олноор байх ба сүүлийн үед барууны гаралтай үгүүд олноор хэрэглэгдэх болжээ.

Монгол хэлний аймгийг дотор нь системчлэн ангилах гэсэн оролдлого маш олон байдаг. Дээхэн үеийн оролдлогууд нь хэлний шинжлэх ухааны оролдлогоосоо илүү овог аймгийн ангилал болон улс төрийн асуудлууд дээр тулгуурласан гэсэн сул талуудтай байв.

Олон улсын нэр хүндтэй SIL байгууллагын албан ёсны Ethnologue хэвлэлийнхээр (2005, 15 дахь хэвлэл) ISO буюу Олон Улсын Стандартын Байгууллагын хэлний кодтойгоор ангилсныг сонирхвол:

Монгол хэл

• Зүүн
• Дагур
• Дагур [ISO 639-3: dta]¹ (Хятад; 1999:96,085; 1990:121,357) ²
  
• Монгур
• Канж [ISO 639-3: kxs] (Хятад; 1999:377-487; 1999:487)
• Ту буюу Цагаан Монгол [ISO 639-3: mjg] (Хятад; 1999:152,000; 1999:190,000
• Бонан [ISO 639-3: peh] (Хятад; 1999:6,000; 1999:10,000)
• Дуншаан [ISO 639-3: sce] (Хятад; 1990:373,872; 1999:250,000)
• Зүүн Шар Уйгур [ISO 639-3: yuy] (Хятад; 1999:3,000; 2000:6,000)
• Ойрад-Халх
• Халх-Буриад
• Буриад
• Хятадын Буриад [ISO 639-3: bxu] (Хятад; 1982:65,000; 47,000 Шинэ Барга, 14,000 Хуучин Барга, 4,500 Буриад)
• Монголын Буриад [ISO 639-3: bxm] (Монгол; 1995:64,900)
  
• Оросын Буриад [ISO 639-3: bxr] (Орос; 1990:318,000; 422,000)
• Тулгуур Монгол³
  
• Халх Монгол [ISO 639-3: khk] (Монгол; 1999:2,329,000)
  
• Хоёрдогч Монгол⁴ [ISO 639-3: mvf] (Хятад; 1982:3,381,000)
• Ойрад-Халимаг-Дархад
• Дархад [ISO 639-3: drh] (Монгол; 2000:20,350)
  
• Халимаг-Ойрад [ISO 639-3: xal] (Орос; 1993:173,000)
  
• Баруун
  
• Могол [ISO 639-3: mhj] (Афганистан; 200)
  

¹ - Олон улсын стандартын ISO 639-3 код
² - (Яригддаг улс; Ярьдаг хүний тоо Он:Тоо; Этник бүлэг Он:Тоо)
³ - Тулгуур Монгол гэдэг нь Англи хэлний Proper Mongolia гэдэг үгний шууд орчуулга
⁴ - Хоёрдогч Монгол гэдэг нь Англи хэлний Peripheral Mongolian гэдэг үгний шууд орчуулга

Энэ нь мэдээж учир дутагдалтай. Ихэвчлэн ӨМӨЗО-нд яригддаг аялагуудын онцлог ялгааг анхаарахгүйгээр "Хоёрдогч Монгол" хэмээн оруулсан нь маш том дутагдал юм. Мөн Монгол, Хятадад яригдах Ойрад аялагуудыг оруулаагүй байна.

Монгол хэлний аймгийг дотор нь ангилах оролдлого олон хийгдэж байсан тухай дурдсан билээ.

Juha Janhunen нарын The Mongolic Languages (2003) номонд Монгол хэлний аймгийн хэлүүдийг ангилсан түүхийг дурьдсаныг доор танилцуулъя. Энэхүү номонд БНХАУ-ын Ганьсу, Цчинхай мужуудад яригдах Цагаан Монгол, Дуншаан, Бонан, Шар Уйгур зэрэг хэлүүдийг хамтатган Ганьсу-Цчинхай комплекс хэмээн нэрлэсэн байх нь элбэг учир энэ жагсаалтанд ч мөн ийн тусах болов уу.

Руднев (1905)

• Зүүн
• Өмнөд (Ордос, Цахар, г.м)
• Зүүн-Хойт (Хорчин, Харчин, Халх, г.м)
  
• Хойт
• Баруун Буриад
• Зүүн Буриад
• Барга
• Дагур
  
• Баруун
• Ойрад, Халимаг (Торгууд, Дөрвөд, Өөлд, Хошууд, Хойт)
  
• бусад (Могол, Ганьсу-Цчинхай комплекс)

Руднев мөн Хотгойд, Сартуул, Захчин болон бусад зарим аялагуудын шилжилтийн байдлыг дурьджээ.

Руднев (1911)

• Хойт (Дагур, Буриад, Хорчин, г.м)
  
• Төв (Халх)
  
• Өмнөд (Ордос, Цахар, Харчин, г.м)

Энэ удаа Руднев Ойрад, Могол, Ганьсу-Цчинхай комплекс зэргийг Өмнөд бүлэгтэй холбон тайлбарлажээ.

Владимирцов (1929)

• Баруун Монгол
• Ойрад (Халимагийг агуулна)
• Могол
  
• Зүүн Монгол
• Буриад
• Барга
• Дагур
• Халх
• Тулгуур Монголын бусад аялагууд (Ордос, Цахар, Харчин, г.м)
  

Санжиев (1952)

• Хойт (Буриад)
  
• Зүүн буюу Төв (Тулгуур Монгол)
  
• Баруун (Ойрад)
  
• Салангид хэлнүүдийн бүлэг (Могол, Дагур, Цагаан Монгол)
  

Поппе (1954)

• Зүүн Монгол
• Хойт (Буриад, Цонгоол, Сартуул)
• Төв (Халх, Хотгойд)
  
• Өмнөд (бусад Тулгуур Монгол аялагууд)
  
• Баруун Монгол (Ойрад)
  
• Ангид хэлнүүд (Дагур, Могол, Монгур)

Лувсанвандан (1959)

• Хойт (Буриад)
  
• Төв (Халх, Цахар, Ордос)
  
• Зүүн (Харчин, Хорчин, г.м)
  
• Баруун (Ойрад, Халимаг)

Лувсанвандан мөн Төв болон Зүүн, Төв болон Баруун, Төв болон Хойт бүлгүүдийн дундах завсрын аялагуудын тухай дурджээ.

Beffa, Hamayon (1983)

• Хойт Монгол
• Буриад
• Сэлэнгийн Буриад (Цонгоол, Сартуул)
  
• Шинэ Барга
• Хуучин Барга
  
• Төв Монгол
• Халх
• Цахар
• Ордос
• завсрын аялагууд
  
• Зүүн Монгол
• Зүүн
• Дундад-Зүүн
• Алс-Зүүн
• завсрын аялагууд
• Баруун Монгол
• Илийн болон Халимаг Ойрад
• Монголын Ойрад
• Өвөр Монголын (Алшаа, Эзний) болон Хөх Нуурын Ойрад
• Салангид аялагууд
• Дагур
• Могол
• Шар Уйгур
• Монгур
• Бонан
• Сант

Svantesson (2000)

• Баруун (Могол, Сант, Бонан, Монгур)
  
• Зүүн (Шар Уйгур, Тулгуур Монгол, Буриад, Хамниган, Дагур)
• Ойрад
  

Janhunen нарын эл номондоо тус тусад нь тайлбарласанаар бол:

• Тулгуур Монгол
• Хамниган
• Дагур
• Буриад
• Ордос
• Ойрад
• Халимаг
• Могол
• Шар Уйгур
• Цагаан Монгол
• Бонан
• Сант

Энд Тулгуур Монгол гэдэг нь Монголчуудын эх нутаг бөгөөд Монголчуудын олноороо суурьшсан өнөөгийн Монгол Улс болон ӨМӨЗО гэх газар нутгуудад яригдах аялаганууд юм.

Энэхүү номонд Тулгуур Монголыг ийн ангилжээ:

1. Жирим
   Хорчин, Засагт, Жарууд, Жалайд, Дөрбэт, Горлос
   
2. Зуу Үд
   Ар Хорчин, Баарин, Онгинуд, Найман, Аохан
   
3. Жост
   Харчин, Түмэд
   
4. Улаанцав
   Цахар, Урад, Дархан, Муумянган, Дөрвөн Хүүхэд, Хишигтэн
   
5. Шилийн гол
   Үзэмчин, Хуучид, Авга, Авганар, Сүнид
   
6. Ар Монгол
   Халх, Хотгойд, Цонгоол, Сартуул, Дариганга

Номонд мөн тэмдэглэснээр налуугаар бичигдсэн аялагууд нь тухайн бүлэг дотроо хамгийн нөлөөтэй аялага юм байна. Тэгэхээр Өвөр Монголд Хорчин, Харчин, Цахар аялагууд нь өөрсдийн улс төрийн болон хэл-аялага шинжлэлийн бүлэгт нөлөөтэй хэлүүд болж чадсан бол Зуу Үд, Шилийн гол бүлгүүдэд үнэмлэхүй нөлөөтэй хэл байхгүй юм.

Ер нь Өвөр Монголыг нийтэд нь аваад үзэх юм бол Монгол Улст Халх аялага lingua franca болж байхад Өвөр Монголд голчлон газарзүйн тархацаар шалтгаалан ийм үнэмлэхүй нөлөөтэй аялага байхгүй юм. Эндээс бичлэгийн маань хоёрдугаар хэсэг буюу Монгол хэлний өнөөгийн байдал, ирээдүй эхэлж байна гэж уншигч та ойлгож болно.

Хэдийгээр Дундад Улсын засгийн газрын зүгээс Шулуун Хөхийн Цахар аялагыг улсын бүх Монгол үндэстний албан ёсны хэл болгон хуулинд заасан боловч энэ аялага нь харайхан Дундадын бүх Монголчууд дотор нэгдүгээр зэрэглэлийн нөлөөтэй хэл болж чадаагүй байна. Академичдийн голчлон хэрэглэдэг Латин хэллэгээр бол энэ аялага нь de jure буюу хуулийн хувьд албан ёсны болж чадсан ч, de facto буюу практикийн хувьд нөлөөтэй болж чадаагүй байна. Хэдийгээр эрт дээр цагаас Цахарууд нь улс төрийн өндөр байр суурьтай байсан боловч өнөөгийн байдлаар энэ аялагаар яригчдын тоо тун цөөн байна. Хамгийн олон хүн ярьдаг нь Хорчин аялагуу боловч хамгийн дорно зүгт байх учир давамгай хэл болоход туйлын бэрх.

Түгэж чадахгүй байгаан гол шалтгаануудын нэг нь мэдээж хэрэг Монгол үндэстний суурьшсан газарзүйн байрлал. Тэгэхээр одоо Өвөр Монголд нэгдмэл нэгэн Монгол аялага байхгүйн хор уршигийн тухай дурдья. Хэдийгээр газарзүйн саадаар бамбай барьж болох ч Дундад дахь Монголчуудын Монголын соёлын өвийн төлөө хийх үйл ажиллагаа бага байна гэж хэлж болох. Худалдааны сүлжээ, боловсрол гээд олон зүйлийг багаж болгон ашиглаад Монголчуудын хоорондын харилцаан дээр тулгуурлан Монгол хэлний идэвхтэй байдлыг хангаж болмоор. Иймэрхүү зүйл багассанаар бүс нутгууд дахь Монгол хэлний хэрэгцээ багасан илүү хэрэгцээтэй өөр бусад хэлээр орлуулах болжээ. БНХАУ-ын Зүүн-Хойт болон Баруун-Хойт нутгийн Монголчуудын эх хэлийг Нанхиад хэл оролж байхад, Төвийн бүсийн Монголчуудын эх хэлийг Төвд, Нанхиад хэл орлоод байна. Хэдийгээр ӨМӨЗО-ы зүгээс багш, сургагч нарыг дайчлан Манжуурын болон Шинжааны Монголчуудын эх хэлний боловсролд анхаарах ажил хийгдэж байгаа боловч энэ нь хангалтгүй байсаар.
Дундадын нийт Монголчууд маань эх Монгол хэлээ гадны өөр хэлээр солихоос өөрийн аялагаа Монгол хэлэн дотроо өөр аялагаар солихыг илүүд үзэх нь маргаангүй бизээ. Үүнийг би өөрөө ч Монгол хүн болохын тул бат итгэлтэй хэллээ.

Энэ бүх асуудлууд маань Өвөрлөгчдийн, цаашлаад Дундадын Монголчуудын нэгдмэл аялагатай болох шаардлагын тухай дурьдаад байгаа мэт болоод ирлээ. Тэгвэл нийт Монгол үндэстний нэгдмэл аялагатай болох илүү боломжтой бөгөөд ашигтай.

Хэлзүйч Svantesson нарын гаргаж ирсэн Монгол хэлний аймаг дотор Тулгуур Монгол бүлгийг ангилсан харьцангуй шинэ (2005) ангилалыг сонирхцгооё! Энэхүү ангилалдаа тэрээр улс төрийн болон овог аймгийн хилийг илүүтэй бага харгалзсанаа онцгойлон тэмдэглэжээ.

1. Хойт Халх (1,5 сая)
   Төв Халх, Бруун Халхын хойт хэсэг, Дархад (20,000), Хотгойд, Өмнөд Сэлэнгэ "Буриад" (20,000)
2. Өмнөд Халх (1,1 сая)
   Баруун Халхын өмнөд хэсэг, Говийн Халх, Зүүн Халх, Өмнөд Халх, Дариганга (40,000), Шилийн гол (50,000), Улаанцав (30,000), Сүнид (40,000)
3. Өмнөд Монгол (350,000)
   Цахар (100,000), Үзэмчин (75,000), Хэшигтэн (20,000), Ордос (130,000)
4. Найман (100,000)
5. Зүүн Монгол (2,1 сая)
   Баарин (110,000), Архорчин (50,000), Их Мянган, Онгинуд (80,000), Харчин (350,000), Түмэд, Хүрээ (80,000), Монголжин, Хорчин (1,1 сая), Горлос (35,000), Хар Мөрний Дөрбэт (35,000), Жалайд (140,000), Жарууд (90,000)
6. Урад (40,000)

Эндээс харахад Халх аялага, Хорчин (Зүүн Монгол) аялага гол өрсөлдөгчид болно. Цааш нь хийгдэх ажлын хувьд гэвэл мэдээж нэгдсэн нэгэн бичгийн хэл бий болгох тал дээр ажиллах хэрэгтэй. Ингэхээр боломжийн санаанууд бол Уйгаржин Монгол бичиг, Кириль, Латин гэсэн сонголтууд байна.

Бичлэгийнхээ үндсэн санааны үргэлжлэлийг өөр гарчгин дор үргэлжлүүлнэ.

Монгол овог аймгууд

Монгол үндэстэн язгуур үндсээрээ нь Алтай язгуурын Монгол хэлний аймгийн хэл/аялагуунуудаар ярьдаг хэд хэдэн овог аймгуудыг хэлнэ. Овог аймгийн бүтэцтэй байх нь яав ч хөгжилгүй болохыг харуулж таарахгүй бөгөөд Монгол үндэстэн нь эд бүгд овог аймгуудыг нэгтгэсэн цөм нэгэн ойлголт гэж бат итгэж буйгаа хэлмээр байна.

Монгол гэдэг дээр тогтсон эдгээр овог аймгуудын тухай авч үзэхээс өмнө Монгол үндэстэн, Монгол язгууртан гэдэг дээр жаахан өргөн авч үзэх хэрэгтэй. Халх, Цахар, Ойрад, Буриад гэх мэтийг Монголын тулгуур нутагт амьдарч байгаа цөм гээд тойргийн хамгийн гаднаас нь эхэлье.

Чингис Хааны удирдлаган дор Монголчууд Евразийн ихэнх газар нутгуудыг эзэлсэн билээ. Иймээс ч Монгол гарвал угсаатай хүмүүс эдгээр бүс нутгуудаар тархсан ба өөр бусад үндэстэнд уусчээ. Энэтхэгт одоо ч Моголын Эзэнт Гүрний язгууртан нарын үр удмыг олж болох жишээтэй. Лал шашинтай болсон Монголчууд түрэгжин өнөөгийн Өзбек, Казак, Татарууд зэрэг үндэстнийг бий болоход тодорхой нөлөөлжээ. Мэдээж энд тэдгээрийг Монголжсон Түрэгүүд, эсвэл Түрэгжсэн Монголчууд гэж хэлэх нь хэтэрхий радикал үзэл болох болов уу. Казакийн овог аймгууд дотор одоо ч Чингис Хааны удмынхныг "Төрэ" хэмээн тусгаалан нэрлэж байдаг боловч Казакстанд байх Төрэчүүд нь Казак үндэстнийг бий болгоход гүйцэтгэсэн үүргээс авхуулаад ярих юм бол яах аргагүй Казак үндэстэн билээ. Тэгээд ч Түрэгүүд бол Монголчуудын цусан хамаатан байхын хамт Чингис Хааны үед болон хожим мөн Монголыг гадаад хэмээн ялгахгүй, Монголчууд мөн тийн ялгалгүй адил байжээ. Францийн эрдэмтэн Jean Paul Roux-гийнхээр бол хоёр Түрэг аймгийн хоорондын зай, нэг Монгол, нэг Түрэг 2 аймгийн хоорондын зайнаас илүү ойрхон байхгүй гэжээ. Гэхдээ энэ байдал одоо ямар байхыг таахад бэрх бизээ.

Нөгөөх өргөн уудам Евразиар Монголчуудыг илрүүлэх радараа ахиад хэсэг хэсүүчилбэл Афганистан голлон Хазарачууд болон Аймагчуудыг харж болно. Хэдийгээр хэл, соёлын хувьд Персжсэн гэж болох боловч нүүр царай, гадаад төрхөөрөө яах аргагүй Монгол шинж нь хадгалагджээ. Эдгээр нь өөрсдийгөө Монгол гэж яах аргагүй хэлэх ба генетикийн судалгаа ч мөн нотолно. Гадаад төрх, шашин шүтлэгээрээ шахагдан нилээд хүнд аж төрөх ба бид эдний ирээдүйн байр сууринд анхаарал тавих хэрэгтэй мэт санагдана. Эдний тухай хожим тодорхой бичих болноо.

БНХАУ-ын алслагдсан бүс нутгуудад мөн Юань гүрний үеэс үлдсэн Канж, Катзо, Сичуаны болон Юннаны Монголчууд байна.

Уламжлалын дагуу Тувачуудыг Тагна уулын Урианхай, ОХУ-ын Алтайчуудыг Алтайн Ойрад гэдэг ба сүүлийн зуун жилд Түрэг хэлтэн өөр үндэстэн гэж ялгах оролдлого их байгаа боловч өөрсдийн түүх, соёл иргэншил нь бидний ойрын хамаатан гэдэг нь илт харагдана.
Монгол Улсын иргэн Тува, Казакууд бол Монгол үндэстэн гэдэг нь тодорхой. БНХАУ-ын зүгээс Хятад дахь Тувачуудыг Монгол үндэстэн гэж үзнэ.

Одоо тойргийнхоо төврүү нь оръё. Бид нар Батмөнх Даян Хааны түмтүүд болон мөн дараа нь гарч ирсэн дөчин дөрвөн хоёрын нэрүүдийг сайн мэднэ.
элгэрэнгүй ерөнхийд Монгол хэлтэн овог аймгуудыыг доорх шиг ангилж болно.

• Ар Монгол
  
• Өвөр Монгол
• Баруун Монгол буюу Ойрад
• Барга-Буриад (~436,000 Буриад)
  
• Хамниган
  
• Дагур Монгол (132,394)
  
• Цагаан Монгол (241,198)
  
• Шар Уйгур (~5,000)
  
• Бонан (16,505) (тлбр: Лал шашинтай)
  
• Сант Монгол (513,805) (тлбр: Лал шашинтай)
  

Жагсаалтынхаа доороос нь эхлье:

Цагаан Монгол (Ту, Монгур), Шар Уйгур (Югур), Сант Монгол (Дуншаан), Бонан зэргийг хэлзүйч эрдэмтэд Ганьсу-Цчинхай комплекс гэж нэрлэсэн байх нь БНХАУ-ын Ганьсу, Цчинхай (Хөх Нуур) бүсүүдэд байхаас үүдсэн ажээ. Цагаан Монголчууд нь өөрсдийгөө Сяньби Туюхун улсын залгамжлагчид гэх ба харин бусад нь Юань гүрний үеэс тэнд нутагласан Монголчуудын үр ач нар билээ. Эдгээрийг БНХАУ-ын засгийн газрын зүгээс тус тусад нь үндэстэн болгож үзнэ.

Дагур Монголчууд нь Хаант Оросынхон Сибирь, Алс Дорнодод цөмрөснөөр хуучин Дагур(ия), одоогийн Чита-Трансбайкалскаас өмнө зүг нүүн суурьшсан ба одоо ӨМӨЗО-ы Морин Даваа Дагур Өөртөө Засах Хошуунд болон Хятадын Манжуур дахь Хар Мөрөн мужид амьдарна. Мөн засгийн газрын зүгээс Монголоос ангид үндэстэнд тооцогдоно.

Монгол Улсын Хэнтий, Дорнод, ӨМӨЗО-ы Хөлөнбуйр аймаг, БНХАУ-ын Хар Мөрөн муж, ОХУ-ын Трансбайкалскт байх цөөн тооны Хамниган Монголчууд нь Монголжсон Хамниганчууд мөн Хамниганжсан Монголчууд юм.

Барга Монголчуудын ихэнх нь ӨМӨЗО-ы Хөлөнбуйр аймагт байна. Мөн Монгол Улсын Зүүн Бүсийн аймгуудад байна. Буриадууд нь ОХУ-ын Буриад БНУ, Эрхүү (Уст-Ордын Буриад), Чита (Агийн Буриад) мужуудад, Монгол Улсын Сэлэнгэ, Хэнтий, Дорнод аймгуудад, ӨМӨЗО-ы Хөлөнбуйрт тус тус байна.

Юань гүрэн унасны дараагаар Баруун Монголчууд нь Дөрвөн Ойрадын холбоог байгуулж хүчирхэгжин Хошуудын Ханлиг, Торгууд Ханлиг, Зүүнгарын Хаант улс зэрэг хүчирхэг үүрэг рольтой улсууд байгуулж Монгол, Хятад болон Төв Азийн түүхэнд байр суурь эзэлж байжээ. Ойрадын гол аймгууд нь Өөлд буюу Цорос, Торгууд, Хошууд, Дөрвөд бөгөөд мөн бусад овог аймгууд нь Хойт, Мянгад, Захчин, Баяд, Урианхай. Хотгойд, Дархад нь Халхжсан Ойрад юм.
ОХУ-д нүүж очсон Ойрадууд нь Халимаг БНУ-т байх Халимагууд ба ихэвчлэн Торгууд болон Дөрвөдүүд юм. БНХАУ-т Хөх Нуурын Дээд Монголчууд нь Хошууд; Шинжаан Уйгарын Баянгол, Бортал, Хөбөскарт Торгууд; ӨМӨЗО-ы Алшаа аймагт Өөлд, Торгууд байна. Харин Монгол Улсын баруун аймгуудад Өөлд, Торгууд, Хошууд, Дөрвөд, Хойт, Мянгад, Захчин, Баяд, Урианхай бүгд бий.

Өвөр, Ар Монгол гэдгийн тухайд анхлан Дайчин гүрэнд Цахар, Харчин, Хорчин, Баарин тэргүүтэн Монголчууд даган орсноор дотоод буюу Өвөр Монгол мөн гадаад буюу Ар Монгол гэдэг нэр томьёолол үүссэн гэж үздэг. Ар Монгол гэж Хойт Юаний үед 3 байснаа Дайчин гүрний үед 4 болсон Халх аймгуудыг хэлнэ. Ингээд дээр нь Ховдын Хязгаар, Хөвсгөлийн Хязгаар, Дариганга нэмэгдсэнээр өнөөгийн Монгол Улсын газар нутагийн хэмжээ бий болно.
Ар Монголд Халх аялага нь de facto хэл болж чадсан бол Өвөр Монголд биеэ даасан маш олон тооны овог аймгууд байна.
Дайчин гүрний үеийн Өвөр Монголын 6 чуулган дээр Хөлөнбуйрын Барга, Эзний голын Торгууд хошуу-чуулган, Алшаа Өөлд хошуу-чуулган (сүүлийн хоёр нь одоогийн Алшаа аймаг) зэргийг нийлүүлсэн нь одоогийн ӨМӨЗО-ы хэмжээтэй тэнцэнэ. Барга нь Барга-Буриад, Өөлд, Торгууд нь Ойрадын бүлэгт багтах учир 6 чуулганы Монголчуудын тухай ярих нь зүй болов уу. Гэхдээ Хэбэй муж болон Манжуурын мужуудад нийлүүлэгдсэн хуучин Өвөр Монголын хошуудын тоогоороо нэн их Монголчуудыг ч Өвөр Монгол гэсэн бүлэгт оруулна. Мөн эдгээр чуулгадаас ангид Хөх хотын Түмэд болон Цахар нь аюулгүй байдлын үүднээс Манжид шууд захирагдаж байсныг мартаж болохгүй.
Эдгээр 6 чуулгадын тухай лоорх хүснэгтээс танилцна уу. Хошуудын хуваарилалт хэсгээс ямар овог аймгууд байгааг харж болно.

Чингий үеийн Өвөр Монголын чуулгад	Хошуудын хуваарилалт	Өнөөгийн байршил
Жирим	Хорчин 6 Жалайд 1 Дүрбэт 1 Горлос 1	- 1999-1-13-наас ӨМӨЗО-ы Тонляо хот (Байшинхот) - Гирин мужид Хиан Горлос МӨЗД - Хар Мөрөн мужид Дүрбэт МӨЗД
Жост	Харчин 3 Түмэд 2	- ӨМӨЗО-ы Улаанхад хот, Ляонин мужийн Чаоян, Фусин тойргуудад хуваагдсан -Чаоянд Харчин Зүүн МӨЗД -Фусинд Фусин МӨЗД
Зуу Үд	Аохан 1 Найман 1 Баарин 2 Жаруд 2 Ар Хорчин 2 Онгинуд 1 Хишигтэн 1 Зүүн Халх 1	-1983-10-10-наас ӨМӨЗО-ы Улаанхад хот
Шилийн гол	Үзэмчин 2 Хуучид 2 Сүнид 2 Авга 2 Авганар 2	-ӨМӨЗО-ы Шилийн Гол аймаг
Улаанцав	Дөрвөн Хүүхэд 1 Муу Мянган 1 Урад 3 Баруун Халх 1	-2003-12-1-нээс Улаанцав хот
Их Зуу	Ордос 7	-2001-2-26-наас Ордос хот

Өнөөдрийн хувьд БНХАУ нь үндсэн хуулиндаа улсаа олон үндэстний (албан ёсоор танигдсан 56 үндэстэн байна) улс хэмээн заах ба үндэстэн бүр өөрийн өөртөө засах буюу автономит нэгж эсхүл нэгжүүдтэй байна. Хятад дахь Монгол хэлтнүүд нь Монгол, Цагаан Монгол, Шар Уйгар, Дагур, Сант Монгол болон Бонан гэсан 6 үндэстэнг бүрдүүлнэ.

Ар Монгол гэдгээр одоогийн Монгол Улсыг ихэвчлэн авч үзэх ба энд Дайчин гүрний үеийн Халхын Түшээт Хан, Засагт Хан, Сэцэн Хан, Сайн Ноён Хан аймгууд; Ховдын Хязгаар (Ойрад, Тува-Урианхай, Казак, Хотон), Хөвсгөлийн Хязгаар (Дархад, Цаатан), Дариганга нар бүгд орно.

Монгол үндэстний сонирхол

Язгууртныг яамтан орлов
Эзэнт гүрнээс иргэн улс болов

Энэ хоёр мөрөөр дэлхийн сүүлийн хэдэн зуун жилийн бүтээл болсон дэг жаягийг тодорхойлж болно. Европийн ард түмэн хэмжээгүй эрхт хаант засгийг халж; Ром, Грекийн үеэс улбаатай гэцгээсэн "ардчилал"-ыг эрхэмлэн үзэх болов. Английн Magna Corta, Францийн хувьсгал, АНУ-ын тусгаар тогтнол гээд цоо шинэ ардчилсан засаглалууд бий болцгоож байв. Зарим газар Британи, Японд болсон шиг хаанаа халалгүйгээр хэмжээг нь бууруулсан, парлиаментийн засаглал тогтоохыг эрмэлзэгчид гарсан боловч Дайчин гүрэн, Османы Эзэнт Гүрэн гээд задарч унах улсууд ч байв. Иймэрхүү үйл явдал Балба болон бусад зарим улсуудыг оруулбал одоо ч үргэлжилж байна. Колончлогчдын зүгээс барууны дэгтэй танилцаад байсан улсууд дараа нь хэлтэн, үндэстэн гэдэг шинэ дэг журамтай танилцаж, үндэстэн хэлтнээрээ өөрсдийн үндэстэн-улсуудыг байгуулан хуваагдаж эхлэв. Одоо ч Африкт "жинхэнэ утгаараа хуваагдахын" тулд цус асгаруулсаар байна. Хэдийгээр ардчилалыг дээдлэх тухай хүн болгон ярих боловч хүчтэй том үндэстэн-улсуудад ч бас энэ асуудал дээр өөрсдийн ноо байна. "Хүчтэй нь хүчгүйгээ дийлнэ" гэсэн хууль хэзээ ч гэсэн мөрдөгдөнө гэдэг нь зайлшгүй нэгэн дэг биз ээ.

Тэгэхээр энэ асар том өөрчлөлтийн хамгийн том тэсрэлт нь 20-р зууны эхэнд болсон гэж ойлгож болно. Энэхүү ардчилал гэдэг зүйлд хүрэх олон үзэл бодлын арга зам байх нь тодорхой бөгөөд нөгөө ардчилсан, ардчилахын төлөө тэмцсэн болон ардчилалыг олоход нь тусалсан ард түмнүүд коммунист, капиталист гэх арга замууд байна гэж үзээд дараа нь талцаж сонгоцгоон хоорондоо тэмцэлцэцгээв. Тэмцэл дуусаад овоо ч удсан гэж ойлгож болох он цаг нь өнөөгийн бидний амьдарч буй он цаг юм.

Энэ өөрчлөлтийн салхинд Чингисийн Монгол ямар зам замнав?

Нэгэн цагт Евразийн ихэнхийг эзлэсэн баатарлаг ард түмний их удирдагч Чингис Хааны удмынхны өв залгамжилсан язгууртай улсууд олноор байгуулагдсан боловч ихэнх нь соёл, хэл болон цусаараа уусч эцэст нь нэг нэгээрээ бусад улс орнуудад эзлэгдэв. Монголчуудын язгуурын нутаг оронд Юань улсыг Нанхиадуудад алдсан Хойт Юанийхан болон голчлон Цагаадайн Улсын залгамж Дөрвөн Ойрадууд гэж байснаа Манж Дайчин гүрний харьяа болсон боловч Чингис Хааны удмын ханхүү, тайж нар өөрсдийн аймаг, чуулгадын захирч байв. Дайчин гүрний унах үед олон Монгол язгууртан ноёд тусгаар улс болохыг зорин тэмцэж байв. Гэсэн хэдий ч аль Хойт Юань улсын үеэс Ар, Өвөр, Баруун гэж хуваагдсан байснаас улбаалсан уу, Гоминданы хүчнийхнээс ч болов уу нэгдсэн нэгэн бүхэл болж чадахгүй байв. Тэгсээр дэлхийд болж байсан урсгалыг даган нэг л мэдэхэд Алтайн Ойрад, Тагна Урианхай, Буриад, Халимаг нь Монголын цөмөөс салан Зөвлөлтийн харьяа болсон ба Зөвлөлтийн түнш БНМАУ, мөн Зөвлөлттэй түншлэн дотооддоо ялалт байгуулсан БНХАУ-ын харьяанд хамгийн том нь ӨМӨЗО болох хэд хэдэн Монгол автономит нэгжүүд бий болсон байв. Нөгөө үзэл бодлын тэмцэлдээн капиталистуудын ялалтаар төгссөн ба БНМАУ нь Монгол Улс болов. Зөвлөлт нь задран ОХУ болон хэд хэдэн бүгд найрамдах улсууд болсон боловч нөгөө Алтайн Ойрад, Тагна Урианхай, Буриад, Халимаг нь ОХУ-ын харьяа хэвээрээ үлдэв.

Одоо бид төрийг яамтан хамаарах иргэн улсуудын буюу бүгд найрамдах улсуудын иргэд. Монгол Улсын болон Монгол үндэстний ирээдүйд иргэн бүр санаа зовинон өөрсдийгөө болон бусдыг танин мэдэн мөн ч шинийг ирэлхийлэх учиртай билээ.

Үндэстэн-улсуудын эрин дэх Монгол үндэстний сонирхол нь Монгол үндэстэн ард түмний тусгаар тогтнол болон өөртөө засах эрхт байдлыг хамгаалах, соёлын бат холбоотой байх, эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд эрэлхийлэх, Монгол гэсэн онцлогийг хадгалан цаг үетэйгээ нийцэн хөгжиж урагшлахыг хэлнэ. Ингэхдээ мөн л Хүний Эрхийн Нийтлэг Тунхаглалыг эрхэмлэн ах дүү бусад орнуудтай эв нэгдлийг эрхэмлэх хэрэгтэй билээ.